langs een meridiaan naar cisterciënzer abdijen
Op 530 km meer naar het zuiden, nagenoeg op dezelfde meridiaan ligt de oudst bekende analemmatische zonnewijzer in Brou, een wijk van Bourg en Bresse.
Tussenin, niet zo ver van die meridiaan, links en rechts liggen belangrijke resten van middeleeuwse cisterciënzer abdijen onder andere Orval, Clairvaux, Fontenay en Cîteaux. Interessante steden in de buurt zijn Reims, Troyes en Beaune.
Een groep vrienden van Herkenrode, ook een voormalige cisterciënzer abdij, deed haar vijftiende jaarlijkse reis naar cisterciënzer abdijen in Europa in september 2017 onder het motto “Van zonnewijzer naar zonnewijzer langs een meridiaan naar cisterciënzer abdijen”.
Reims en Troyes
Hun namen en de kroningsdata, met als laatste
Charles X in 1825, zijn te lezen op het driehoekige vlak van de eigenaardig gevormde zonnewijzer aan de
Rue Chanzy, 300 meter ten zuiden van de wereldberoemde kathedraal.
Kunstenaar Christian Renonciat maakte hem in 1991 in gietijzer en de weliswaar onbeweeglijke vorm verwijst naar een zakzonnewijzer die balancerend zijn horizontale positie zoekt.
Een rechthoekige driehoek geeft met de schaduw van de schuine zijde het uur aan. Op het plein zijn daartoe uurlijnen aangebracht. Zij lopen door op een verticale muur maar daar lopen ze verder uit elkaar in de plaats van weer samen te komen in één punt zoals het hoort.
De kunstenaar bedacht zonder hulp van een zonnewijzerexpert zelf hoe het zou moeten. Verkeerd dus.
Dezelfde dag ging het naar Troyes. Daar in de mediatheek bevindt zich immers de grootste collectie manuscripten uit de cistercienzer abdij van Clairvaux, geschreven sinds haar stichting in 1115.
Troyes, met zijn talrijke vakwerkhuizen gaat door als het mooiste middeleeuwse stadsgeheel van Frankrijk. Op de kapel van het hôtel-Dieu, eertijds een ziekenhuis, staat een bijzondere uitvoering van een zonnewijzer.
Het licht van de zon valt op de muur door een gaatje, een oculus, in een op de juiste plaats opgesteld plaatje. De lichtvlek duidt het uur en de datum aan op een fijnmazig raster van uur- en datumlijnen, een uurlijn om de 5 minuten en drie of vier datumlijnen per maand. De datums stemmen overeen met die op een tijdsvereffeningslus in achtvorm.
De tijdsvereffening is, zoals bekend, het verschil tussen de gemiddelde zonnetijd en de werkelijke zonnetijd of ware plaatselijke tijd en heeft afhankelijk van de datum een waarde gaande van ongeveer min een kwartier tot plus een kwartier.
Een kleiner model van een gelijkaardige zonnewijzer is hoger aangebracht.
De zonnewijzer aan de rue Chanzy in Reims
De namen en kroningsdata van de Franse koningen op de zonnewijzer
De zonnewijzer bij het hôtel-Dieu in Troyes
De cisterciënzer abdijen van Clairvaux en Fontenay
Na de Franse revolutie werden abdijen en kloosters omstreeks 1800 opgeheven. Sinds 1808 tot enkele jaren geleden deden de historische gebouwen van Clairvaux dienst als gevangenis. Zij worden nu gerestaureerd.
Op de omheiningsmuur staat een eenvoudige zonnewijzer. Bij de ingang van een gebouw zijn twee kleine zonnewijzers in de muur gegrift. Zij dateren wellicht uit de tijd van de bestemming als gevangenis.
De stijl ontbreekt, hij stak waarschijnlijk loodrecht in de muur en was dus geen poolstijl. Het uurlijnenpatroon is symmetrisch zoals bij een zuidelijk gerichte zonnewijzer hoewel de muren een oriëntatie hebben die ongeveer 20 graden van het zuiden afwijkt.
Het uurlijnenpatroon vertoont gelijke hoeken tussen de uurlijnen hoewel dit op de breedtegraad van Clairvaux verschillend moet zijn, tussen 5 en 6 uur ruim dubbel zo groot als tussen 11 en 12 uur bij een zuidelijk gerichte zonnewijzer.
Voor een gevangene met een langdurige opsluiting is het juiste uur blijkbaar niet zo belangrijk!
De abdij van Fontenay uit 1118, de volgende in de reeks, is de meest volledige, de best bewaarde en zuiverste van stijl van alle cisterciënzer abdijen. Bij de uitbreiding van de orde ging het grondplan mee zodat alle abdijen ingedeeld werden zoals Bernardus dit had omschreven.
Sinds 1981 staat ze op de erfgoedlijst van de UNESCO.
Alhoewel er ooit wel een zonnewijzer zal geweest zijn is die er nu niet te bespeuren.
De twee zonnewijzertjes in de abdij van Clairvaux
Het stadje Beaune
Er is in Beaune een klokkentoren opgericht door de cisterciënzers van de nabijgelegen abdij van Maizières en vlak ernaast is er een permanente tentoonstelling van werken van de surrealistische kunstenaar Salvator Dali.
Op de Place Fleury, 150 m van het hôtel-Dieu staat op een gevel een zonnewijzer. Het handelshuis heet dan ook ‘Au cadran solaire’ (in de zonnewijzer) wat in grote letters op de kroonlijst is geschilderd. Die is echter zo breed dat zij ’s middags een schaduw op de zonnewijzer werpt en er geen uur kan afgelezen worden.
Ook surrealistisch!
Bourg en Bresse
De zonnewijzer van Brou
Grondplan van de zonnewijzer van Brou
De kerk en het klooster waarbij hij hoort maken het bezoek nog meer de moeite waard. Zij zijn in 2014 door de Fransen uitgeroepen tot hun uitverkozen erfgoedmonument. Ook voor Vlamingen, ooit vanuit Mechelen geregeerd door Magaretha van Oostenrijk, tante van de nog te jonge keizer Karel, hebben zij een bijzondere betekenis. Voor de graftombe van haar vroeg overleden man, voor die van haar schoonmoeder en voor die van zichzelf liet ze in Brou een kleine priorij ombouwen tot augustijnenklooster en een flamboyant-gotische kerk. Daaraan werkten de beste Vlaamse bouwmeesters en vaklieden van 1513 tot 1532.
De zonnewijzer vóór de kerk dateert uit de bouwperiode van de kerk, om voor de bouwlieden de werktijden aan te geven. Jérôme de Lalande (1732-1807) astronoom uit Bourg en Bresse maar vooral bedrijvig in Parijs liet de zonnewijzer restaureren. In de plaats van in geglazuurde baksteen liet hij hem in hardsteen uitvoeren.
De Lalande vond als eerste de wiskundige formules die erachter schuilgaan. Het was de moeilijkste opdracht in verband met zonnewijzers die hij ooit uitvoerde, zo zei hij zelf. De formules beschreef hij in 1757 in een document voor de Académie des Sciences. Toch is het bewonderenswaardig dat wetenschappers uit de tijd van Margeretha van Oostenrijk, 200 jaar eerder de kennis reeds bezaten, zij het grafisch en niet wiskundig, om dergelijke zonnewijzer te ontwerpen.
De zonnewijzer is ellipsvormig, horizontaal uitgevoerd, op de grond. Het voorwerp dat de schaduw geeft staat loodrecht en wordt verplaatst over een datumschaal, een soort kalender. Tot voor kort was dit een standaard op een driepoot maar die is er niet meer. Je gaat, zoals 500 jaar geleden, gewoon zelf op de datumschaal staan op de datum van de dag en dan duidt je schaduw het uur aan op de uurstenen van de ellips. Alhoewel er ‘s nachts geen zon is en er geen uur kan afgelezen worden zijn de nachtelijke uren toch aangeduid. Zo is de ellips volledig met 24 uuraanduidingen.
De datumschaal is noord-zuid gericht en behalve de datums staat er een achtvormige tijdsvereffeningslus op (in het rood op de tekening). In een beschrijving van 1836 staat deze niet vermeld. Zij is aangebracht in 1902 toen de zonnewijzer hersteld werd na stormschade en de aannemer, een zonnewijzerliefhebber, dat initiatief nam.
Die lus is gebaseerd op het verschil doorheen het jaar tussen de gemiddelde zonnetijd en de werkelijke zonnetijd. De waarde van dit verschil is niet aangegeven en er ontstaat de verkeerde mening dat je op deze achtvorm moet gaan staan. De juiste standplaats is op de korte as ter hoogte van de datum.
Het verband tussen de maten van de ellips en van de uur- en datumaanduidingen is afhankelijk van de gekozen grootte van de ellips, de breedtegraad van de plaats en de declinatie van de zon op de gekozen datum, volgens de formules die Jérôme de Lalande al vastlegde.
Diverse auteurs (Rousselet, Rohr) geven de afmetingen van de zonnewijzer (lange as, korte as en lengte van de datumschaal) verschillend aan. Nooit zijn de verhoudingen tussen hun maten in overeenstemming met de berekeningen aan de hand van de wiskundige formules. Die afmetingen moeten zich in Brou (breedtegraad 46,2° N.B.) verhouden als 1000 / 722 / 300.
Er zal eens een landmeter de zonnewijzer die 10 à 11 meter als grootste maat heeft juist moeten opmeten.
Aan dit soort zonnewijzer gaf de Franse wiskundige Jean-Louis Vaulezard in 1644 de naam ‘analemmatisch’. De naam is afgeleid van het Grieks ana (boven) en lemma (opname) en betekent dus opname van boven of bovenaanzicht. Als je een sferische equatoriale zonnewijzer (hoepelzonnewijzer) van boven bekijkt, zie je het ellipsvormige patroon van een analemmatische zonnewijzer.
In 1836, toen de augustijn P. Rousselet de zonnewijzer beschreef in zijn boek ‘Histoire et description de l’église de Brou’ (nu hier klik - blz 149 tot 154 - te lezen als ‘Google book’) bestond er van dit type zonnewijzer alleen de uitvoering in Brou.
Toen de groep uit Herkenrode na het bezoek aan de kerk en het klooster de plaats verliet zagen zij op de zonnewijzer een Duitse wagen met in de openstaande deur een feestelijk uitgedoste moslima uit een bruidsstoet. Zij wist waarschijnlijk niet dat zij met de wagen op een vijfhonderd jaar oud monument van de zonnewijzerkunde geparkeerd stond.
Kerk en klooster van Brou met, op het plein vóór de kerk, de zonnewijzer
De zonnewijzer van Brou
Datumschaal en de formules van de Lalande
Parkeren op een vijfhonderd jaar oud monument van de zonnewijzerkunde
De abdijen van Cîteaux, Orval en Herkenrode
Nog slechts drie gebouwen uit het verleden zijn overgebleven en in 1998, op de 900ste verjaardag van de orde is er een nieuwe kerk en een nieuwe, weer bewoonde, abdij ingewijd. Een zonnewijzer is er echter niet te vinden.
De weg terug ging via de abdij van Orval, juist voorbij de Belgische grens. Ook hier is er, naast de ruïnes van de in 1132 gestichte abdij een nieuwe en weer bewoonde abdij uit 1948. Maar ook geen zonnewijzer. Wel het fruitige trappistenbier.
De reis eindigde waar ze begon, in de abdij van Herkenrode in Hasselt, waar indrukwekkende gebouwen getuigen van de grootste en rijkste cisterciënzer vrouwenabdij in de lage landen.
Zij werd gesticht in 1192 en is nu verbonden met haar zusterabdijen uit de begintijd van de orde langs één meridiaan en met bijzondere zonnewijzers tussen haar analemmatische zonnewijzer en de oudst bekende van dit soort, de zonnewijzer van Brou.
De zonnewijzer en de meridiaanlijn in Herkenrode
Bibliografie
- René R.J Rohr, Cadrans solaires: histoire, théorie, pratique. Traité de gnomonique, 1986